دکتر نعمت‌الله فاضلی، مدرک دکترایش را در رشتة انسان‌شناسی از دانشگاه لندن گرفته و الان عضو هیأت علمی و گروه مطالعات فرهنگی دانشگاه علامة طباطبایی است. با او دربارة نگاه جوان‌های امروزی به جشن یلدا و تغییر نگاه نسل امروز به این مراسم حرف زده‌ایم.
- آقای دکتر، به نظر شما چرا جوان‌های امروزی به اندازة قدیمی‌ها به برگزاری مراسم شب یلدا اهمیت نمی‌دهند؟
هیچ مبنای تجربی و واقعیت اجتماعی در دنیای امروز ما وجود ندارد که چنین چیزی را ثابت کند. این بیشتر تصوری است که رسانه‌ها میل دارند به آن دامن بزنند.
- یعنی شما می‌گویید همچین چیزی نیست؟
چگونگی برخورد با جشن‌های ملی، نیازمند یک تحقیق اجتماعی تجربی است. تحقیقی که میزان مشارکت مردم در این جشن‌ها را مشخص کند. شناخت من از فرهنگ معاصر ایران، این را نشان می‌دهد که مردم، این‌گونه جشن‌ها را جدی می‌گیرند و فقط شیوة برخورد جوانان امروزی با این مناسبتها فرق کرده است. اما متأسفانه ما بدون در نظر گرفتن این تفاوت‌ها قضاوت می‌کنیم.
- این برخورد متفاوت یعنی چه؟
ببینید، امروز جوان‌ها از طریق sms، ای‌میل، تلفن و چت در دنیای مجازی، این‌جور مناسبتها را جشن می‌گیرند. در مناسبت‌های مختلف، شما میلیون‌ها sms می‌بینید که رد و بدل می‌شوند. میلیون‌ها مطلب بر روی سایت‌ها و وبلاگ‌ها می‌خوانید. میلیون‌ها عکس مرتبط با این مناسبتها را در اینترنت مشاهده می‌کنید. اگر این‌ها جشن نیست، پس چی است؟ این‌ها شیوه‌هایی است که در گذشته وجود نداشته و امروز به تناسب پیشرفت تکنولوژی به دست آمده است و ما نمی‌بینیم‌شان.
- پس آن تصور سنتی که ما از مراسمی مثل شب یلدا داریم، چه می‌شود؟
تصور یک عده این است که در جشنی مثل شب یلدا، مردم باید کنار خانواده دور کرسی جمع شوند و آجیل بخورند و در فضای سنتی زندگی کنند. این انتظاری است که با واقعیت تناقض دارد. در واقع، یک سودای محال است. در فضای معماری امروز، چطور می‌شود کرسی را احیا کرد؟! در زندگی شهری مدرن، این‌جور چیزها اصلا معنا ندارد.
- بله! اما آن فضای سنتی،حداقل، ارتباط بین افراد خانواده را بیشتر می‌کرد.
اصلا یک قسمت از جشن یلدا، مربوط به فضای اجتماعی افراد است. فضایی که باعث ایجاد ارتباط بین آدم‌ها می‌شود. و این همان چیزی است که باعث تقویت پیوندها و در عین حال تولید لذت و شادی می‌شود. اتفاقا این ارتباط‌ها الان خیلی بیشتر از قبل وجود دارد.
- چطوری؟ در همان فضای مجازی؟
بله! در دنیای مجازی اینترنت، این اتفاق رخ داده. حجم ارتباطات در این فضا، الان بیشتر از هر زمان دیگری است. ضمن این‌که پیوندهای رودررو همچنان وجود دارد. حجم محاورات مردمی در اجتماعاتی که گروه‌های انسانی در آن‌جا حضور دارند، اصلا کم نیست. هیچ موقعی انسان‌ها به این شکل سازمان‌یافته زندگی نکرده بودند. شما نگاه کنید، از چند روز مانده به یک مناسبتی مثل یلدا، حرف و حدیث دربارة مراسم این شب در کوچه و خیابان و اداره‌ها و محیط‌های سازمانی دیگر وجود دارد. این تکه‌ای از جشن است که در گذشته وجود نداشت.
- با این حساب در دنیای واقعی هم همچنان استقبال از مراسم شب یلدا وجود دارد.
بله، یکی از چیزهایی که این مسأله را ثابت می‌کند، حجم کالاهایی است که در این ایام، خریده و مصرف می‌شوند. کسانی که می‌گویند یلدا جشن گرفته نمی‌شود، لطفا از حجم هندوانه و خشکباری که در روزهای آخر پاییز خریده می‌شود، آمار ارائه کنند. البته این مسلم است که تنقلات، به مرور زمان فرق کرده، ولی مهم این است که مردم به مناسبت یلدا خرید می‌کنند.
- آقای دکتر، من درست متوجه نشدم! شما اولش گفتید جوان‌ها بیشتر در دنیای مجازی یلدا را جشن می‌گیرند. بعد الان می‌گویید استقبال آن‌ها در دنیای واقعی هم قابل ملاحظه است.
من می‌گویم یلدا یک معنا است و تنها چیزی که تغییر کرده، قالبی است که این معنا تویش شکل می‌گیرد. در گذشته قالب سنتی بود، با امکانات آن موقع. امروز این قالب‌ها متناسب با شرایط، تغییر کرده‌اند. در واقع، معنای یلدا در یک قالب جدید قرار گرفته است.
- پس می‌توانیم نتیجه بگیریم که یلدا از آن مناسبت‌‌هایی است که در طول این سال‌ها خیلی کم‌رنگ نشده است.
یلدا از جمله آیین‌هایی است که با مدرنیته سازگار است و تعارضی با زیستن در شرایط مدرن ندارد. بنابراین اهمیت‌اش هم کاهش پیدا نمی‌کند.
- می‌شود برای این سازگاری مثال بیاورید؟
اولین ویژگی مدرنیته، «مصرف انبوه» است. در مناسبتی مثل یلدا، فضای اجتماعی برای مصرف بیشتر اقلامی مثل لباس، تنقلات و سایر چیزهایی که برای حضور در یک جشن لازم است، فراهم می‌شود. دومین ویژگی، این است که دنیای مدرن، یک وجه کمیک و لذت‌آور به انسان مدرن داده. یلدا هم فرصتی است برای مصرف موسیقی، لذت بردن و احساس شادی کردن. ضمن این که دنیای مدرن به دنبال ایجاد یک محیط فرهنگی برای انسان‌ها است تا بتوانند فردیت‌شان را نشان بدهند.
- ببخشید! یعنی چی؟
یعنی این که انسان‌ها بتوانند متناسب با خواسته‌های فردی، رفتار خودشان را عرضه کنند.
- و یلدا این امکان را به آدم می‌دهد؟
بله! یلدا فضایی است که آدم با خواستة خودش لباس بپوشد، بخورد و با بقیه پیوند ایجاد کند.
- لطفا یک‌کم هم از تفاوت‌های یلدای سنتی و مدرن حرف بزنید.
خب یلدای سنتی در مسیر کارکردهایی بود که ارزش‌های سنتی را تحکیم می‌کرد. ارزش‌هایی که بر نقش پدربزرگ‌ها و پیوند دو نسل با هم تأکید می‌کرد. در عین حال، یلدای مدرن، در مسیر تحقق ارزش‌های فردی جوامع امروزی است. این‌که به جوان‌ها اجازه می‌دهد بدون بزرگترها دور هم جمع شوند و جشن بگیرند. یعنی فضای اجتماعی جوری است که افرادی که همگرایی و هم‌زبانی بیشتری دارند، دور هم جمع شوند، نه این که گروه‌های ناهمگن لزوما دور هم باشند.
- با این توصیف، شما به عنوان یک مردم‌شناس، نگران کم‌رنگ شدن اعیاد سنتی مثل یلدا نیستید؟
کسی از این بابت، نگرانی ندارد. آن‌هایی که اظهار نگرانی می‌کنند، یک جور ریاکاری و دروغ در حرف‌هایشان هست. این‌ها نگران رواج ارزش‌های مدرن هستند، نه احیای ارزش‌های ملی. برای همین، دلسوزی‌شان چندان مورد توجه جوان‌ها نیست! آن‌ها باید یادشان باشد که امروزی شدن، سرنوشت اجتناب‌ناپذیر انسان‌ها است. اگر یک نگاه به خانه، لباس پوشیده مردم یا به هر جای دیگر جامعه بکنید، امروزی شدن را می‌بینید.
